అక్షరం

ఇప్పటికిప్పుడు- 2

~

కవిత్వాన్ని గురించి చాలా మందితో చాలా సార్లు ముచ్చటించి వుంటాను. విద్యార్థుల నించి మహోపాధ్యాయుల దాకా, అసలేమీ అక్షర జ్ఞానంలేని వాళ్ళ నించి మహా పండితుల దాకా- ఎందరితోనో యెన్నో సంభాషణలు జరిగివుంటాయి.

కాని, కొందరితో కబుర్లు మాత్రం యెప్పటికీ మనసులో నిలిచి వుంటాయి. యిప్పటికీ యెప్పటికీ యీ వరసలో అజంతా గారు తప్పక వుంటారు.

ముఖ్యంగా కవిత్వం చదవడాన్ని గురించి ఆయన అన్న మాటలు నాకెప్పుడూ గుర్తుంటాయి. “కవిత చదవడానికి ముందు శుభ్రంగా స్నానం చేయాలి” అన్నారాయన వొక సారి. కవిత్వం చదవడాన్ని పూజ కన్నా పవిత్రంగా భావించాలని యింకో సందర్భంలోనూ అన్నారు. "వెతకాలి శమంతక మణి కోసం!" అని మరోసారి! ఆశ్చర్యంగా అజంతా గారితో నా సంభాషణల్లో యెప్పుడూ కవిత్వ రచన గురించి పెద్దగా ప్రస్తావనలు లేవు. పై రెండు భిన్నమైన సందర్భాల్లోనే కాకుండా అనేక సార్లు ఆయన చెప్పే ప్రయత్నం చేసింది వొకే క్రియ గురించి – అది కవిత్వం చదవడం! యింకో సారి నాకు తెలుగులో చెప్తే అర్థం కాలేదేమో అన్నట్టుగా గట్టిగా “It’s a sacred act!” అన్నారు.

అజంతాగారితో సన్నిహితంగా వున్న మిత్రులకు తెలుసు- ఆయన మామూలు వాక్యాలు కూడా మామూలు వాక్యాలు కావు. వాటికి ప్రతీకాత్మక అర్థాలే వుంటాయి. “శుభ్ర స్నానం” “పూజ” “శమంతక మణి” లాంటి పదాలూ భావనల్ని ఆయన సంప్రదాయికంగా వాడడంలేదని నాకు తెలుస్తూనే వుంది. యెందుకంటే, బెజవాడలో దగ్గిరగా వున్నప్పుడు కనీసం పదేళ్ళ పైబడి ఆయన్ని అనేక స్థితుల్లో చూసిన వాణ్ని కాబట్టి!

కవిత్వం చదవడానికి ప్రత్యేకమైన మనఃస్థితి వుండాలని ఆయన నమ్మకం. అది శుభ్రంగా స్నానం చేసినట్టుండే మనసులాగా, తుడిచేసిన స్వచ్చమైన పలకలాగా వుండాలని కూడా ఆయన గట్టి నమ్మకం. ఆ రెండీటిని నేను ఆ రోజుల్లో ఆట్టే నమ్మే వాణ్ని కాదు. అదే విషయం ఆయనతో పోట్లాడే వాణ్ని కూడా! శుభ్రమైన మనసు అనేది అంత తేలికైన స్థితి కాదు. అది యెంత సాధ్యమో కూడా తెలీదు. అలాగే, యెవరూ స్వచ్చమైన పలకలాంటి మనసుతోనూ వుండరు. ఉదాహరణకు: నా మటుకు నేను విద్యార్థి రాజకీయాల నించి వచ్చిన వాణ్ని. నా మీద వామపక్ష భావాల ప్రభావం తప్పనిసరిగా వుంటుంది. నేను అదంతా తుడిచేసి, స్వచ్చమైన పలకలాంటి మనఃస్థితి వుందంటే, అది నటన అవుతుందేమో కాని,నిజం కాదు. నేను ఆ మాట అన్నప్పుడల్లా ఆయన “లేదు, కవిత్వం విషయంలో కుదురుతుంది!” అనే వారు.

అలాగే, వొక కవిత చదవడానికి ముందే మనం యేదో వొక స్థితిలో తప్పకుండా వుంటాం. మళ్ళీ నా మాటకే వస్తే, నేను పగలంతా రాజకీయ, సామాజిక సంఘటనల వార్తలు అనువాదాలు చేసీ చేసీ, ఎడిట్ ఎడిట్ చేసీ చేసీ వస్తాను. రాత్రి కవిత్వం పుస్తకం పట్టుకుంటాను, శుభ్రంగా స్నానం చేశాకే! అయినా సరే, నా ఆలోచనలన్నీ ఆ వార్తల చుట్టే తిరుగుతూ వుంటాయి. ఆ ఆలోచనల మధ్యనే కవిత్వం చదువుతాను. అప్పుడు కచ్చితంగా యే ప్రేమ కవిత్వమో, భావ కవిత్వమో చదివితే అది అసంబద్ధంగా అనిపించడం ఖాయం.

అజంతా గారికి కవిత్వం చదవడాన్ని గురించి కొన్ని నిశ్చితమైన అభిప్రాయాలే వుండేవి. వొక కవిత యెంత కాలం అదే పనిగా చదువుతున్నామనే దానికంటే ఆ కవితని యెన్ని కోణాల నించి యెన్ని విధాలుగా చదువుతామన్నది ముఖ్యమని ఆయనొక సందర్భంలో అన్న మాటని పట్టుకొని మరో సారి నేను సంభాషణలోకి దిగాను.

అది మా యిద్దరికీ యిష్టమైన బందర్ రోడ్డు మీద యింకో అర్థరాత్రి మొదలయిన సంభాషణ. నా మొండితనంతో వేగలేక అప్పుడు ఆయన తన చేతుల్లో వున్న (అజంతా గారి చేతుల్లో యెప్పుడూ వొక కవిత్వ పుస్తకం తప్పకుండా వుండేది!) Wallace Stevens కవిత్వం పుస్తకం నా చేతుల్లో పెట్టి, “అబ్బాయ్, వీణ్ణి చదివి రారా! వచ్చే శనివారం యీ బందర్ రోడ్డు మీదే తేల్చుకుందాం!” అన్నారాయన సవాల్ విసురుతున్నట్టుగా! చర్చ శనివారానికి వాయిదా పడడంతో మరిన్ని ఆధారాలతో encounter చేయచ్చని ఆ రాత్రి ఆయన్ని వాళ్ళింట్లో దింపి, నేను నా గదికి దూసుకొచ్చా Wallace Stevens తోడుగా!

2

అదిగో అప్పుడు అట్లా ఆ వారం రోజులు మననం చేసుకున్న వొకే వొక్క కవిత- Thirteen Ways of Looking at a Blackbird!

ఆ వారం రోజుల్లో అది యెన్ని సార్లు చదివానంటే, మొత్తం కవిత నోటికొచ్చేసింది. ఇష్టమైన ఇంగ్లీషు కవిత్వమంతా బట్టీ కొట్టి, వాక్యాలు రువ్వుకుంటూ తిరగడం అప్పట్లో వొక ఫాషన్! అట్లా హైకూ నడకల ఆ కవిత వొక పదం వెంట పదం, వాక్యం వెంట వాక్యం అట్లా............ధారాళంగా పలికేది.

కవిత్వాన్ని యెట్లా చదవాలీ యెట్లా అర్థం చేసుకోవాలీ అన్న తెగని అన్వేషణలో వున్న కాలం అది. కవితకి వొకే అర్థమూ వొకే గురీ వుండనే వుండవ్ అని ఖాయంగా తెలిసిన కాలమే! నాగార్జున యూనివర్సిటీలో అర్ధాంతరంగా ఆపేసిన ఎమ్మే ఇంగ్లీష్ చదువు వల్ల అప్పటికి అమెరికన్ కవిత్వం బాగానే చదువుకున్నా, నాకు Wallace Stevens గురించి అసలేమీ తెలియదు. ఇప్పుడంటే, గూగుల్ లో వెతుక్కుంటే యే కవి జీవితమైనా తెలిసిపోతుంది. కాని, అప్పుడు లైబ్రరీల్లో పడి వెతుక్కోవాలి. పైగా, నాకు మొదట కవిత్వం మాత్రమే చదివే అలవాటు. కవుల జీవిత విశేషాల మీద అంత ఆసక్తి లేదు.

అయితే వొక క్రమశిక్షణ యేమిటంటే, వొక కవిని చదవడం మొదలెడితే, కనీసం రెండు నెలలు అంతా ఆ కవి కవిత్వమే చదివే వాణ్ని. బెజవాడలో నాకు అట్లా కలిసి వచ్చింది కూడా! టాగోర్ లైబ్రరీ, ప్రబోధ బుక్ సెంటర్, మోహన ప్రసాద్ గారినీ, టీయల్ కాంతారావు గారినీ బతిమాలుకొని సిద్ధార్థ కాలేజీ లైబ్రరీ, యింకో స్నేహితుణ్ణి వొప్పించి లయోలా లైబ్రరీ—మొత్తానికి ఆ రెండు నెలలు అష్ట కష్టాలూ పడీ Wallace Stevens కవిత్వ వ్రతం చేశా.

యింతా చేస్తే, Wallace Stevens ఇప్పుడు మా వూరికి దగ్గిరలో 1879లో రీడింగ్ అనే చోట పుట్టాడు. మా పొరుగు రాష్ట్రం కనెక్టికట్ లో వుద్యోగం చేసి, అక్కడే 1955లో చనిపోయాడు. పోయినేడాది కనెక్టికట్ కాలేజీలో సూఫీ కవిత్వం గురించి మాట్లాడడానికి వెళ్ళినప్పుడు ఆ మహాకవి తిరిగిన వీధుల్లో తిరుగుతున్నాను కదా అని యెంత సంతోషమేసిందో! యింత అద్భుతమైన కవిత్వం రాసిన Wallace Stevens వొక ఇన్సురెన్సు కంపెనీలో నిత్యం అంకెలతో కుస్తీపట్లు పడుతుండే వాడంటే నమ్మబుద్ధి కాలేదు.

ఆ ఇన్సురెన్సు కంపెనీ గోడల మీద మళ్ళీ ఆ Thirteen Ways of Looking at a Blackbird కవిత్వ వాక్యాలు కనిపించి, బెజవాడలో నా ఇరవైల కవిత్వ అన్వేషణ గుర్తొచ్చింది.

I
Among twenty snowy mountains,
The only moving thing
Was the eye of the blackbird.

II
I was of three minds,
Like a tree
In which there are three blackbirds.

III
The blackbird whirled in the autumn winds.
It was a small part of the pantomime.

IV
A man and a woman
Are one.
A man and a woman and a blackbird
Are one.

V
I do not know which to prefer,
The beauty of inflections
Or the beauty of innuendoes,
The blackbird whistling
Or just after.

VI
Icicles filled the long window
With barbaric glass.
The shadow of the blackbird
Crossed it, to and fro.
The mood
Traced in the shadow
An indecipherable cause.

VII
O thin men of Haddam,
Why do you imagine golden birds?
Do you not see how the blackbird
Walks around the feet
Of the women about you?

VIII
I know noble accents
And lucid, inescapable rhythms;
But I know, too,
That the blackbird is involved
In what I know.

IX
When the blackbird flew out of sight,
It marked the edge
Of one of many circles.

X
At the sight of blackbirds
Flying in a green light,
Even the bawds of euphony
Would cry out sharply.

XI
He rode over Connecticut
In a glass coach.
Once, a fear pierced him,
In that he mistook
The shadow of his equipage
For blackbirds.

XII
The river is moving.
The blackbird must be flying.

XIII
It was evening all afternoon.
It was snowing
And it was going to snow.
The blackbird sat
In the cedar-limbs.

3

యెందుకు యీ కవిత అంత ఆకర్షణ నాకు?!

మొదటి సంగతేమిటంటే, అప్పటిదాకా కొరుకుడు పడని చాలా కవిత్వం చదివాక యిది కాస్త ప్రాణానికి హాయిగా అనిపించింది. సంక్లిష్టత లేదని కాదు, వుంది. కాని, అర్థమయ్యే సంక్లిష్టత అందంగా వుందనిపించింది. చదవగానే యీ నల్లపక్షి యేమిటన్న ప్రశ్న వస్తుంది. ఆ నల్లపక్షిని చూసే పదమూడు సన్నివేశాల్ని కవి కల్పించాడు. ఆ ఊహాశక్తి నాకు బాగా నచ్చింది. ప్రతి ఊహా వొక చిత్రపటంలా మనసులో వేలాడుతూ వుండిపోతుంది, కవిత అర్థమయ్యే లోపు!

అజంతా కవిత్వంలో మంత్రమహిమేదో వుందని ఆ రోజుల్లో అనుకునే వాళ్ళం. నిజానికి చాలా కవితల్లో అజంతా రాజకీయ దృశ్యాల్నే వర్ణిస్తూ వుంటారు. కాని, ఆ రాజకీయ దృశ్యాలు మిగతా సామాజిక కవిత్వంలాగా crude గా వుండవు. తనదైన ఊహాశక్తిని అద్ది, వాటికి ఆ సామాజిక సందర్భాలకు మించిన విలువని జోడిస్తూ వుంటుంది అజంతా కవిత్వం. బహుశా, మేం కలిసినప్పుడల్లా అజంతా అలాంటి ఊహాశక్తి గురించే చెప్తున్నారేమో అనిపిస్తుంది నాకు లోతుగా ఆలోచిస్తే!

యీ విషయంలో అజంతాకీ, Wallace Stevens కీ నాకు చాలా పోలికలు కనిపిస్తాయి. అయితే, అజంతా గారు ప్రతీకాత్మకంగా చెప్తే, Wallace Stevens వాచ్యంగానే అనేకసార్లు ఊహాశక్తి గురించి మాట్లాడుతూ వచ్చాడు. అసలు ఊహా శక్తినే వొక సాహిత్య విలువగా ప్రతిపాదిస్తాడు Wallace Stevens.

". . .for the poet, the imagination is paramount, and . . . he dwells apart in his imagination, as the philosopher dwells in his reason, and as the priest dwells in his belief . . . ."

ఆ మాటకొస్తే, Wallace Stevens కవిత్వాని విశ్లేషించిన విమర్శకులు కూడా అదే ప్రమాణంగా అతని కవిత్వాన్ని తూచారు. ప్రసిద్ధ విమర్శకుడు, కవిత్వ అధ్యాపకుడు హెరాల్డ్ బ్లూమ్ అంటాడు:

Here is a good place to begin: stop hunting for “meaning,” per se, and simply look at the poems as imaginative brain-clouds you get to ride along on.

కాని, నాకు బాగా నచ్చిన మాట Stevens గురించి పుస్తకం రాసిన James Longenbach అన్నాడు: “The point is not so much to understand the poems (for when we understand something, we don’t need it anymore, and we don’t read it again); the point is to inhabit the poems. By doing so, we recognize that our humanity is not constituted by our ‘mastery’ of something. It is constituted by our willingness to humble ourselves to the ‘mystery’ of something.”

యిప్పుడు మన అజంతా చెప్పిన మాటలూ, Wallace Stevens అన్న మాటలూ బేరీజు వేసుకుంటే, కవిత్వాన్ని అర్థం చేసుకోడానికి పైన ఉదాహరించిన Thirteen ways కవిత నిజానికి కవిత్వం చదవడం గురించే అని నాకు అనిపిస్తుంది.
కవిత్వం చదవడానికి వొకే కోణం లేదు, వొకే దారి లేదు. కనీసం పదమూడు దారులూ కోణాలూ వున్నాయన్న మాట!

యిప్పుడు యింకో సారి మీరు ఆ కవిత చదివితే, ఆ పదమూడు కోణాలు యేమిటో మీకే అర్థమవుతుంది. మీ ఊహకి అందనిది ఏదీ లేదనీ తెలుస్తుంది!